George是什么意思

Месапатам?я
Кра?на	?рак
Месцазнаходжанне	Пярэдняя Аз?я Урадл?вы па?месяц Tigris–Euphrates river system[d]
Мяжуе з	Левант, Арав?йск? па?востра? ? Малая Аз?я
Геаграф?я тэмы	geography of Mesopotamia[d]
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

Карта Месапатам??

百度 镜头一镇海塔东侧有建于清代的大观亭（画面远处之亭），此处为农历八月十八地方官吏祭潮之处，现此亭已毁废不存。

Старажы?тная Месапата?м?я — адна з вял?к?х цыв?л?зацый Старажытнага свету, якая ?снавала на Бл?зк?м Усходзе, у дал?не рэк Тыгр ? Е?фрат. Умо?ныя храналаг?чныя рамк? — c сярэдз?ны IV тыс да н. э. (эпоха Урук) па 12 кастрычн?ка 539 г. да н. э. (?Падзенне Вав?лона?). У розны час тут размяшчал?ся царствы Шумера, Акад, Вав?лон?? ? Ас?ры?.

Г?сторыя

Месапатам?я ? IV—III тысячагоддзях да н.э.

З IV тыс. да н. э. ? да XIII ст. н. э. ? М?жрэчч? знаходз?л?ся найбуйнейшыя гарады ? гарадск?я агламерацы?. У Старажытным Свеце Вав?лон бы? с?нон?мам Сусветнага Горада, а ? Сярэднявеччы — Багдад. Месапатам?я кв?тнела пры ас?рыйск?м ? вав?лонскай валадарстве, затым ? пры арабск?м панаванн?. З часо? з’я?лення шумера? ? да падзення Новавав?лонскага царства на тэрыторы? Месапатамскай н?з?ны пражывала 10 % насельн?цтва ?сёй Зямл?, што дазвол?ла аднесц? М?жрэчча да аднаго з самых старажытных ачаго? цыв?л?зацы? ? 4-м — 3-м тыс. да н.э., сфарм?рава? старажытныя гарады-дзяржавы, сярод як?х шумерск?я гарады К?ш, Урук (б?блейск? Эрэх), Ур, Лагаш, Ума, сем?цк? горад Акшак, амарэйск?/шумерск? горад Ларса, а таксама дзяржавы Акад, Ас?рыя ? ? пачатку 2-га тыс. да н. э. — Вав?лон??. У далейшым тэрыторыя Месапатам?? ?ваходз?ла ? склад Ас?ры? (IX—VII ст. да н. э.), Новавав?лонскага царства (VII—VI ст. да н. э.).

Магчыма, самым знамянальным у г?сторы? Месапатам?? з’я?ляецца тое, што яе пачатак супадае з пачаткам сусветнай г?сторы?. Першыя п?сьмовыя дакументы належаць шумерам. З гэтага вын?кае, што г?сторыя ва ?ласным сэнсе пачалася ? Шумеру ?, магчыма, была створана шумерам?.

Аднак п?сьменнасць не стала адз?ным вызначальным фактарам пачатку новай эпох?. Найважнейшым дасягненнем было разв?ццё металург?? да таго ?зро?ню, кал? грамадства для працягу свайго ?снавання пав?нна было ствараць новыя тэхналог??. Паклады медных руд знаходз?л?ся далёка, таму патрэба ? атрыманн? гэтага сталага жыццёва неабходным металу прывяла да пашырэння геаграф?чных гарызонта? ? змене самога тэмпу жыцця.

Г?старычная Месапатам?я ?снавала амаль дваццаць пяць стагоддзя?, ад узн?кнення п?сьменства да заваёвы Вав?лон?? персам?. Але ? пасля гэтага чужацкае панаванне не змагло зн?шчыць культурную незалежнасць кра?ны. Грэчаск?м па паходжанн? словам ?Месапатам?я? называецца м?жрэчча Тыгра ? Е?фрата. Як раз ?снаванне дзвюх рэк — Тыгра ? Е?фрата — варта меркаваць асно?най тапаграф?чнай рысай Месапатам??. Позн? разл?? рэк прымуша? людзей ?зводз?ць плац?ны, дамбы, з тым каб выратаваць ?сходы. Акрамя таго, ва ?мовах спякоты вада хутка выпаралася, што вяло яго да засалення глебы. За?важым, што ?л Е?фрата далёка саступа? па сваёй урадл?васц? н?льскааму, засмечваючы да таго ж каналы. Па?днёвая частка м?жрэчча, якая стала калыскай Месапатамскай цыв?л?зацы?, уя?ляла сабой месца, дзе глебу прамян? пякучага сонца раб?л? цвёрдай, н?бы камень, ц? ж яна хавалася пад пяскам? пустын?. Ад балот, вел?зарных лужын стаялай вады зыходз?ла небяспека эп?дэм?й. Ле? Мечн?ка?, якому належыць а?тарства кн?г? ?Цыв?л?зацыя ? вял?к?я г?старычныя рэк??, якая выйшла ? свет у Парыжы ? 1889 годзе, л?чы? неабходным падкрэсл?ць, ?што ? тут г?сторыя адвярнулася ад урадл?вых кра?н…, а абрала месцам зараджэння цыв?л?зацы? аголеную мясцовасць, насельн?к? якой пад страхам пагрозы самых жудасных няшчасця? прымушал?ся да складанага ? мудрага каардынавання сва?х ?ндыв?дуальных намагання??. У адрозненне ад рэгулярных н?льск?х разл?ва? паводк? Е?фрата ? Тыгра не адрозн?вал?ся перыядычнасцю, што дэтэрм?навала больш значны ? пастаянны характар чалавечай працы ? стварэнн? ?рыгацы?.

Наогул, з пункту гледжання Л. Мечн?кава, г?старычныя рак? з’я?лял?ся вял?к?м? выхавацелям? чалавецтва. ?Усе гэтыя рэк? валодаюць адной выдатнай характэрнай рысай, здольнай растлумачыць сакрэт ?х выб?тнай г?старычнай рол?. Усе яны звяртаюць абрашаныя ?м? вобласц? то ? ?радл?выя засек?, то ? заразныя балоты…. Спецыф?чнае геаграф?чнае асяроддзе гэтых рэк магло быць звернута на карысць чалавека тольк? калекты?най працай, сурова дысцыпл?наванай цяжкасцю вял?к?х народных мас…?. Л. Мечн?ка? л?чы? значнай тую думку, што прычыну ?зн?кнення, характару першабытных устано?, ?х наступнай эвалюцы? пав?нна ?гледжваць не ? самым асяроддз?, а ? суаднос?нах пам?ж асяроддзем ? здольнасцю засялял? дадзенае ассяроддзе людзей да кааперацы? ? сал?дарнасц?.

Масавыя археалаг?чныя даследаванн? слядо? старажытных пасел?шча? Н?жняй Месапатам?? сведчаць аб тым, што ? працэсе ?дасканалення мясцовых ?рыгацыйных с?стэм адбывалася перамяшчэнне жыхаро? з больш чым дробных пасёлка? шматсямейных суполак да цэнтра нома?, дзе размяшчал?ся асно?ныя храмы. У пачатку другой чвэрц? III тысячагоддзя да н. э. гарадск?я сцены становяцца атрыбутам шчыльна заселеных прастор вакол гало?ных храма?.

У адпаведнасц? з яшчэ адным пунктам гледжання ?здым цыв?л?зацы? абума?ля?ся узаемадзеяннем аселага насельн?цтва вёсак ? качэ?н?ка? месапатамскага рэг?ёну. Нягледзячы на ?заемную падазронасць, а то ? варожасць, уласц?выя аднос?нам пам?ж аселым? суполкам? ? качэ?н?кам?, апошн?я з прычыны сваёй маб?льнасц?, пастухо? ладу жыцця займал? важнае месца ? жыцц? жыхаро? земляробчых пасел?шча?, будучы неабходныя для знос?н, гандлю, гадо?л? хатняй жывёлы, размяшчаючы кашто?най ?нфармацыяй. Пастаянныя м?грацы? дазвалял? качэ?н?кам? быць у курсе пал?тычных падзей у розных месцах, размяшчаць звесткам? аб ная?насц? тых ц? ?ншых рэсурса?, выступаць пасрэдн?кам? ? абмене таварам? ? ?дэям? пам?ж аселым? жыхарам? горных раёна? ? Месапатамскай ра?н?ны.

Храналог?я падзей

• Сярэдз?на IV тыс. да н. э. — Урукская эпоха ? Па?днёвай Месапатам??, пачатак эпох? бронзы. Складанне асно? шумерскай цыв?л?зацы?, фарм?раванне нома?, першыя арх?вы гаспадарчых дакумента?, нап?саных п?ктаграф?чных знакам? (напр. Табл?чка з К?ша), паглыбленне сацыяльнай няро?насц?, разв?ццё храмавых гаспадарак, протогорода, ?рбан?стычная рэвалюцыя, шумерск?я калон?? ? Верхняй Месапатам?? (Хабуба Каб?р, Гара Аруда), манументальныя храмавыя пабудовы, цыл?ндрычныя пячатк? ? ?нш. У Верхняй Месапатам?? — пачатак эпох? бронзы, фарм?раванне на мясцовай аснове протагорада (Тэль Брак), шумерск?я калон??.
• Канец IV — пачатак III тыс. да н. э. — Перыяд Джемдет Наср ? Па?днёвай Месапатам??. Завяршэнне фарм?равання нома? с?стэмы, паглыбленне сацыяльнай дыферэнцыяцы?, выявы л?дара?; да канца перыяду — узн?кненне ранн?х дзяржа? ? дынастый Шумера.
• XXVIII—XXIV ст. да н. э. — Раннедынастычны перыяд (скарочана: РД) у Месапатам??. Роскв?т шумерскай цыв?л?зацы? — гарады, дзяржавы, п?сьменнасць, манументальныя збудаванн?, ?рыгацыйныя с?стэмы, рамяство, гандаль, навука, л?таратура ? т. Д. Падзяляецца на тры этапы: РД I, РДII ? РД III.
• XXVIII—XXVII ст. да н. э. — Першы этап Раннедынастычнага перыяду (скарочана: РД I). Роскв?т арха?чнага Ура. Гегемон?я К?ша ? Шумеру. Выб?тныя цары (Луга) I дынасты? К?ша — Этану, Эн-Мебарагес?. Легендарныя к?ра?н?к? I дынасты? Урука — Меск?ангашэр (сын бога Уту), Лугальбанда, Думуз?.
• XXVII—XXVI ст. да н. э. — Друг? этап Раннедынастычнага перыяду (скарочана: РД II). Параза войска? к?шскага цара Агг? пад сценам? Урука (к?ра?н?к — Г?льгамеш), падзенне гегемон?? К?ша. Уварванне элам?та? у К?-Уры ? спусташэнне ?м? К?ша ? ?зыходжанне там новай (II) дынасты?. Урук — наймацнейшая дзяржава Шумера.
• XXVI—XXIV ст. да н. э. — Трэц? этап Раннедынастычнага перыяду (скарочана: РД III). Пагаршэнне пал?тычнай нестаб?льнасц? ? Шумеры. Узвышэнне ? роскв?т Ура; грабн?цы I дынасты?. Цары Ура — самыя моцныя к?ра?н?к? Шумера. Адасабленне Лагаша ад к?шскай залежнасц?, умацаванне гэтай дзяржавы пры Ур-Наншы. Узвышэнне Лагаша пры Эанатуме. Чарада памежных война? пам?ж Лагашам ? Умай з-за урадл?вай ра?н?ны Гуэдз?ну. Аб’яднанне Ура ? Урука ? адз?ную дзяржаву. Рэформы лагашскага к?ра?н?ка Уру?н?мг?ны ? стварэнне ?м самых старажытных закона?. Лугальзагес? — адз?ны к?ра?н?к шумерск?х гарадо?-дзяржа?. Вайна Лугальзагес? з Уру?н?мг?най. Па?станне ?сходн?х сем?та? ? К?-Уры.
• XXIV—XXII ст. да н. э. — аккадская дзяржава ? Месапатам??. Па?станне ?сходн?х сем?та? ? К?-Уры мела поспех; к?ра?н?к па?стання пад ?мем ?Пра?дз?вы цар? (Саргон) нанёс паразу каал?цы? шумерск?х гарадо?-дзяржа? ? ?першыню ? г?сторы? цалкам аб’ядна? Шумер. Стал?ца Саргона з К?ша перанесена ? Акад, па назве якога новая дзяржава ? сама вобласць К?-Уры стал? называцца Акад. Умацаванне дзяржа?насц?, барацьба з сепаратызмам пры пераемн?ках Саргона — Рымушы ? Ман?штушу; роскв?т заваявальнай пал?тык? пры Нарам-Суэне. Засуха, сепаратызм, эканам?чны спад ? перамяшчэння горных плямёна? кутые? прыводзяць да паслаблення Акад. У XXII ст. — м?жусоб?цы, страта самастойнасц? ? зн?шчэнне акадскага царства кутыям?.
• XXII ст. да н. э. — Валадарства кутые? у Месапатам??. Узвышэнне II дынасты? Лагаша; пра?ленне Гудзе ? яго нашчадка?. Па?станне Утухенгаля ва Уруку; звяржэнне ?лады кутые?.
• XXII—XXI ст. да н. э. — Шумера-акадскае царства (Дзяржава III дынасты? Ура) — найбуйнейшая дзяржава Заходняй Аз??. Пасля смерц? Утухенгаля ?лада пераходз?ць да Ур-Наму, стал?цай станов?цца Ур. ?Шумерскае Адраджэнне?. Пра?ленне Шульг? — роскв?т шумера-акадскага царства. Роскв?т шумерскай л?таратуры, арх?тэктуры, мастацтва на фоне выцяснення шумерскай мовы акадскай у гутарковай мове. У канцы перыяду — эканам?чны крыз?с, барацьба з качэ?н?кам?-амореями. Набег элам?та? у пра?ленне ?б?-Суэна ? крушэнне дзяржавы.
• XX—XVI ст. да н. э. — Старажытнавав?лонски перыяд у Н?жняй Месапатам??. На аскепках дзяржавы III дынасты? Ура ?зн?кае некальк? дзяржа?, к?ра?н?к? як?х захо?ваюць тытул ?Цар Шумера ? Акад?: гэта с?нявата ? Ларса (абодва ? Шумеру). Захоп амарэям? месапатамск?х гарадо?-дзяржа?, устана?ленне там амарэйск?х дынастый. Наймацнейшыя амарэйск?я царства — Ларса (у Шумеры), Вав?лон (у Акад), Мары (у Па?ночнай Месапатам??). Узвышэнне Вав?лона, падпарадкаванне ?м Акад. Барацьба вав?лонск?х царо? з Ларсам за ?плы? у Шумеру. Разгром Ларс ? аб’яднанне месапатамск?х дзяржа? пры Хамурап?. Пачатак фарм?равання народнасц? вав?ланян (з шумера?, акадца? ? амарэя?). Бурнае разв?ццё Вав?лона, ператварэнне яго ? буйнейшы горад Месапатам??. Роскв?т эканом?к? ? культуры. Законы Хамурап?. Паслабленне Вав?лонскага царства пры наступных царах. Узн?кненне Прыморскага царства на по?дн?. Разгром Вав?лонскага царства хетам? ? касситами ? XVI ст.
• XX—XVI ст. да н. э. — стараас?рыйск? перыяд у Верхняй Месапатам??. Пасля падзення шумера-акадскага царства незалежнасць атрымал? старажытныя номы — Н?нев?я, Ас?рыя, Арбелы ? ?нш. М?жнародная гандаль праз стэпе вярхо?я? Хабура ? будучай Ас?ры?. Спробы ранн?х к?ра?н?ко? з Ас?рыю замацавацца на гандлёвых шляхах — фарм?раванне ас?рыйскай дзяржавы. Узвышэнне Мары, уплы? Хецкага царства, рассяленне хурыта? ? амарэя? — крыз?с верхнемесапатамскай гандлю. Стварэнне амарэйск?м правадыром Шамшы-Ададам I шырокай дзяржавы са стал?цай у Шубат-Энл?ле (так званая ?Стараас?рыйская дзяржава?); падпарадкаванне ?м значнай частк? Верхняй Месапатам??. Паслабленне дзяржавы пры пераемн?ках Шамшы-Ададам ? падпарадкаванне гэтых зямель Вав?лонам. Фарм?раванне народнасц? старажытных ас?рыйца? на аснове аккадоязычного насельн?цтва ? ?ншых сем?та? Верхняй Месапатам??.
• XVI—XI ст. да н. э. — Сярэдневав?лонск? або кас?цк? перыяд у г?сторы? Н?жняй Месапатам??. Захоп Вав?лон?? кас?там? ? адраджэнне ?м? царства Хамурап? ? межах Н?жняй Месапатам??. Разгром Прымор’я. Роскв?т пры бурных-Буриаше II. Дыпламатычныя аднос?ны з Ег?птам ? Хецкае царства. Паслабленне цэнтрал?зацы? Вав?лон??. Перасяленне новай хвал? сем?тамо?ных качэ?н?ка? — арамея?. Заняпад Вав?лон??.
• XVI—XI стст. да н. э. — Сярэднеас?рыйск? перыяд у г?сторы? Верхняй Месапатам??. Кансал?дацыя хурыцкага свету, узвышэнне дзяржавы М?тан?. Проц?борства М?тан?, Хецкага царства, Вав?лон?? ? Ег?пта на Бл?зк?м усходзе. Паслабленне М?тан?. Першае ?звышэнне Ас?ры?; ператварэнне яе ? буйную рэг?янальную дзяржаву (пры Ц?глатпаласары I). Рапто?ны заняпад Ас?ры? ? вын?ку ?варвання арамея?.
• Мяжа II—I тыс. да н. э. — Катастрофа бронзавага веку на Бл?зк?м Усходзе. Заняпад ?с?х значных дзяржа?, перамяшчэння шматл?к?х плямёна? — арамея?, халдзея?, ?народа? мора? ? т. Д. Заканчэнне эпох? бронзы ? пачатак жалезнага веку. Пачатак араме?зацы? Месапатам??; арамейская мова ? яе дыялекты пачынаюць выцясняць акадскую з гутарковай мовы.
• X—VII стст. да н. э. — Новаас?рыйск? перыяд у Верхняй Месапатам??. Эканам?чны ? ваенна-пал?тычны ?здым Ас?ры? на фоне заняпаду яе суседзя? (другое ?звышэнне Ас?ры?). Заваявальныя пал?тыка Ашурнацырапала II ? Салманасара III. Часовы заняпад Ас?ры? (канец IX — першая палова VIII). Рэформы Ц?глатпаласара III ? пачатак трэцяга ?звышэння Ас?ры?; разгром па?ночнас?рыйск?х дзяржа?, аб’яднанне Месапатам??, далучэнне частк? М?ды?. Саргон II, С?нахерыб, Асархадон: Ас?рыя — першая ?сусветная ?мперыя?; далучэнне Ег?пта. Ашурбанапал: пада?ленне па?стання?, грамадзянская вайна ? распад Ас?рыйскай дзяржавы. Пасля смерц? Ашурбанапала: вайна з Вав?лонам, М?дыяй ? ск?фск?м? плямёнам?; зн?шчэнне Ас?рыйскай дзяржавы. Карэнная тэрыторыя Ас?ры? ?ваходз?ць у склад м?дыйскай дзяржавы.
• X—VI стст. да н. э. — Новавав?лонск? перыяд у Н?жняй Месапатам??. Пран?кненне арамея? ? халдзея? ? кра?ну; крыз?с вав?лонскай дзяржа?насц?. Ун?я з Ас?рыяй (Ц?глатпаласар III — першы адз?ны цар Ас?ры? ? Вав?лона). Умацаванне халдзея? ? Н?жняй Месапатам??, халдзейск?я к?ра?н?к? ? Вав?лоне. С?нахерыб ? ?змацненне жорсткасц? пал?тык? ? аднос?нах да Вав?лон??. Па?станн? супраць Ас?ры? ? разбурэнне Вав?лона. Адна?ленне Вав?лона Асархадонам. Мяцеж Шамаш-шум-ук?на. Адна?ленне барацьбы Вав?лон?? за незалежнасць. Распад ? г?бель Ас?рыйскай дзяржавы. Набапаласар — першы цар новага незалежнага Вав?лона. Стварэнне Новавав?лонскай дзяржавы. Навухаданосар II. Эканам?чны, пал?тычны ? культурны роскв?т дзяржавы. Вав?лон — найбуйнейшы горад свету; першы мегапол?с. Унутрыпал?тычная барацьба пасля смерц? Навухаданосара II. Набан?д ? барацьба са жрэцтвам. Вайна з Перс?дскай дзяржавай ? пераход апаз?цы? Набан?да на бок ворага. Б?тва пры Оп?су. Войск? К?ра II без бою ?ступаюць у Вав?лон.
• 12 кастрычн?ка 539 года да н. э. — Перс?дск?я войск? займаюць Вав?лон. Канец г?сторы? Старажытнай Месапатам?? як пал?тычна самастойнага рэг?ёну.

Стварэнне ?рыгацы?

Гэтая кра?на, аддзеленая ад усёй астатняй Пярэдняй Аз?? ледзь м?наным? пустыням?, пачала засяляцца яшчэ прыкладна ? VI тысячагоддз? да н. э. На працягу VI—IV тысячагоддзя? плямёны, як?я пасял?л?ся тут, жыл? вельм? бедна: ячмень, як? высейвал? на вузкай паласе зямл? пам?ж балотам? ? выпаленай пустыняй ? абрашаных нерэгулюемым? ? нера?намерным? разл?вам?, прынос?? невял?к?я ? ня?стойл?выя ?раджа?. Лепш атрымо?вал?ся пасевы на землях, як?я абрашал?ся каналам?, адведзеным? ад невял?кай рак? Дыялы, прытоку Тыгра. Тольк? ? сярэдз?не IV тысячагоддз? да н. э. асобныя групы суполак справ?л?ся са стварэннем рацыянальных асушальных-арашальных с?стэм у басейне Е?фрата.

Басейн н?жняга Е?фрата — шырокая плоская ра?н?на, абмежаваная з усходу ракой Тыгр, за якой цягнуцца адгор’? ?ранск?х гор, а з захаду — абрывы С?рыйска-Арав?йскай па?пустын?. Без належных ?рыгацыйных ? мел?ярацыйных работ гэтая ра?н?на месцам? ?я?ляе сабой пустыню, месцам? — багн?стыя плытк?я азёры, абрамленыя зарасн?кам? вел?зарнага трыснягу, як?я к?шаць казуркам?. У цяперашн? час пустынная частка ра?н?ны перасечаная валам? вык?да? ад копк? канала?, ? кал? канал — дзеючы, то ?здо?ж гэтых вало? растуць ф?н?кавыя пальмы. Дзе-н?дзе над плоскай паверхняй ?звышаюцца гл?н?стыя пагорк? — тэл? ? зольныя — ?шаны. Гэта развал?ны гарадо?, дакладней, сотня? су?снава?шых паслядо?на на адным ? тым жа месцы сырцовых цагляных дамо? ? храмавых вежа?, трысняговых хац?н ? гл?наб?тных сцен. Аднак у старажытнасц? тут яшчэ не было н? пагорка?, н? вало?. Багн?стыя лагуны займал? значна больш прасторы, чым цяпер, як? працягну?ся папярок ?сяго цяперашняга Па?днёвага ?рака, ? тольк? на крайн?м по?дн? траплял?ся н?з?нныя бязлюдныя выспы. Паступова ?л Е?фрата, Тыгра ? тых рэк, што бягуць з па?ночнага ?сходу; у старажытнасц? яны таксама ?падал? ? Перс?дск? зал??, як ? Тыгр з Е?фратам, але пад вуглом у 90 градуса? да апошн?х) ствары? наносны бар’ер, пашыры? на по?дзень тэрыторыю ра?н?ны к?ламетра? на 120. Там, дзе раней багн?стыя л?маны свабодна паведамлял?ся з Перс?дск?м зал?вам (гэта месца называлася ? старажытнасц? ?Горк?м морам?), зараз працякае рака Шат-эль-Араб, у якой цяпер зл?ваюцца Е?фрат ? Тыгр, як?я мел? раней кожны сваё вусце ? свае лагуны.

Е?фрат ? межах Н?жняй Месапатам?? падзяля?ся на некальк? рэчышча?. З ?х найважнейшым? был? заходняе, або ?ласна Е?фрат, ? больш ?сходняе — ?турунгаль; ад апошняга да лагуны на па?днёвым усходзе адыходз?? канал ?-Н?на-гена. Яшчэ на ?сход ад працякала рака Тыгр, але берага яе был? пустэльныя, акрамя таго месца, дзе ? яе ?пада? прыток Дыяла.

Ад кожнага з гало?ных рэчышча? у IV тысячагоддз? да н. э. было адведзена некальк? меншых канала?, прычым з дапамогай с?стэмы плац?н ? вадасхов?шча? ?давалася на кожным затрымл?ваць ваду для рэгулярнага арашэння палё? на працягу ?сяго вегетацыйнага перыяду. Дзякуючы гэтаму адразу ?зрасл? ?раджа? ? стала магчыма назапашванне прадукта?. Гэта, у сваю чаргу, прывяло да другога вял?кага падзелу працы, гэта значыць да выдзялення спецыял?заваных рамёства?, а затым ? да магчымасц? класавага расслаення, а менав?та да выдзялення класа раба?ладальн?ка?, з аднаго боку, ? да шырокай эксплуатацы? паднявольных людзей рабскага тыпу ? рабо? — з другога.

Пры гэтым трэба за?важыць, што надзвычай цяжкая праца па буда?н?цтве ? расчыстцы канала? (як ? ?ншыя земляныя работы) выконвал?ся ? асно?ным не рабам?, а супольн?кам? ? парадку в?ны; кожны вольны дарослы трац?? на гэта ? сярэдн?м месяц-два ? год, ? так было на працягу ?сёй г?сторы? старажытнай Месапатам??. Асно?ныя земляробчыя працы таксама вял? свабодныя супольн?к?. Тольк? знатныя людз?, апрануты уладай ? выконвал? пасады, як?я л?чыл?ся грамадска важным?, асаб?ста ? пав?ннасцях не ?дзельн?чал?, зямлю не арал?.

Масавае абследаванне археолагам? слядо? старажытных пасел?шча? Н?жняй Месапатам?? паказвае, што працэс паляпшэння мясцовых мел?ярацыйна-?рыгацыйных с?стэм суправаджа?ся засяленнем жыхаро? з разрозненых драбнютк?х пасёлка? шматсямейнай суполак да цэнтра нома? (адз?нк? адм?н?страцыйнага дзялення), дзе знаходз?л?ся гало?ныя храмы з ?х багатым? збожжасхов?шчам? ? майстэрням?. Храмы з’я?лял?ся цэнтрам? збору нома? запасных фонда?; адсюль жа па даручэнн? к?равання храма? у далёк?я кра?ны адпра?лял?ся гандлёвыя агенты — тамкары — абменьвал? хлеб ? ткан?ны Н?жняй Месапатам?? на лес, металы, рабынь ? рабо?. У пачатку другой чвэрц? III тысячагоддзя да н. э. шчыльна заселеныя прасторы вакол гало?ных храма? абносяць гарадск?м? сценам?. Каля 3000—2900 гг. да н. э. храмавыя гаспадарк? становяцца настольк? складаным? ? шырок?м?, што спатрэб??ся ?л?к ?х гаспадарчай дзейнасц?. У сувяз? з гэтым зараджаецца п?сьменнасць.

Узн?кненне п?сьменнасц?

Прота-кл?нап?с

Шумеры стварыл? першую с?стэму п?сьменства ? агляднай г?сторы? чалавецтва. Яна называецца кл?нап?с. Г?сторыя стварэння кл?нап?су дакументальна прасочваецца ? Месапатам?? ад значко?-малюнка? да знака?, як?я абазначаюць склады прамовы ? абстрактныя паняцц?. Спачатку л?ст у Н?жняй Месапатам?? ?зн?кала як с?стэма аб’ёмных ф?шак або малюнка?. Малявал? на пластычных пл?тках з гл?ны канцом трысняговай палачк?. Кожны знак-малюнак абазнача? альбо сам адлюстраваны прадмет, альбо любое паняцце, звязва?ся з гэтым прадметам. Напрыклад, купал неба, зачерченный рыскам?, азнача? ?ноч? ? тым самым таксама ?чорны?, ?цёмны?, ?хворы?, ?хвароба?, ?цемра? ? г. д. Знак ног? азнача? ??сц??, ?хадз?ць?, ?стаяць?, ?прынос?ць? ? т. д. Граматычныя формы сло? не лаял?ся, ды гэта было ? не трэба, так як звычайна ? дакумент занос?л?ся тольк? л?чбы ? знак? выл?чваюцца аб’екта?. Пра?да, складаней было перадаваць ?мёны атрымальн?ка? прадмета?, але ? тут на першым часе можна было абыйсц?ся найменнем ?х прафес?й: горан абазнача? медн?ка, гара (як знак чужой кра?ны) — раба, тэраса (Можа быць, род трыбуны) — важдзя-жраца ? т. п. Але хутка пачал? прыходз?ць да рэбус: кал? на азначала ?камень?, ?г?ра?, то знак г?ры побач са знакам ног? падказва? чытанне гена — ?той, хто ?дзе?, а знак кучы — ба — побач з тым жа знакам падказва? чытанне губа — ?як? ста?ць? ? т. п. Часам ребусным спосабам п?сал? ? цэлыя словы, кал? адпаведнае паняцце цяжка было перадаць малюнкам; так, га (?вяртаць, дадаваць?) пазначалася знакам ?трыснягу? г?. Працэс стварэння п?сьменства адбыва?ся прыкладна з 4000 да 3200 гг. да н. э. Абм?нула не менш за 400 гадо?, пакуль л?ст з с?стэмы чыста напоминательных знака? ператварылася ? спарадкаваную с?стэму перадачы ?нфармацы? ? часе ? на адлегласц?. Гэта адбылося каля 2400 г. да н. э.

Да гэтага часу з-за немагчымасц? хутка праводз?ць па гл?не крывал?нейныя ф?гуры без задз?рын ? т. п. Знак? ператварыл?ся ?жо проста ? камб?нацы? прамых рысачак, у як?х цяжка было даведацца першапачатковы малюнак. Пры гэтым кожная рысачка з-за нац?ску на гл?ну вуглом прамавугольнай палачк? атрымл?вала кл?наваты характар; з прычыны гэтага так? л?ст называецца кл?нап?сам. Кожны знак у кл?нап?су можа мець некальк? сло?ных значэння? ? некальк? чыста гукавых (звычайна кажуць пра складовых значэннях знака?, але гэта няправ?льна: гукавыя значэнн? могуць пазначаць ? полслога, напрыклад, склад боб можна нап?саць двума ?складовым?? знакам?: бааб; значэнне будзе тое ж, што ? пры адным знаку баб, розн?ца — у выгодзе завучвання ? ? эканом?? месца пры нап?санн? знака?, але не ? чытанн?). Некаторыя знак? магл? быць таксама ? ?дэтэрм?натывам??, гэта значыць нечытальным? знакам?, як?я тольк? паказваюць, да якой катэгоры? паняцця? став?цца суседн? знак (дра?ляныя або метал?чныя прадметы, рыбы, птушк?, прафес?? ? т. Д.); так?м чынам палягчае прав?льны выбар чытання з некальк?х магчымых.

Вывучэнне мовы некаторых пазнейшых кл?нап?сных надп?са? (прыкладна з 2500 г. да н. э.) ? (прыкладна з 2700 да н. э.) уласных ?мёна? паказала навуко?цам, што ?жо ? той час у Н?жняй Месапатам?? жыло насельн?цтва, якое гаварыла (а пазней ? п?сала) на двух зус?м розных мовах — шумерскай ? ?сходнесем?цкай. Шумерская мова з яе мудрагел?стай граматыкай не роднасная н? адной з мо?, як?я захавал?ся да нашых дзён. Усходнесем?цкая мова, якая пазней называлася акадскай або Вав?лон-ас?рыйскай, аднос?цца да сем?цкай гал?нцы афраз?йскай сям’? мо?. Як ? шэраг ?ншых сем?цк?х мо?, яна вымерла да пачатку нашай эры. Да афраз?йскай сям’? (але не да сем?цкай яе гал?ны) належала таксама старажытнаег?пецк? мова, у яе ? дагэтуль ?ваходз?ць шэраг мо? Па?ночнай Афрык?, аж да Тангань?к?, Н?геры? ? Атлантычнага ак?яна.

Раней IV тысячагоддзя да н. э., у дал?не Тыгра ? Е?фрата яшчэ жыло насельн?цтва, якое гаварыла на с?на-ка?казск?х мовах. Пасля апустыньвання саван Сахары ? Арав?йскага па?вострава ? IV тысячагоддз? да н. э. качавыя народы, як?я казал? на афрааз?яцк?х мовах, засяляюць дэльту Н?ла, а пазней — Левант ? М?жрэчча. Да сярэдняга цячэння Тыгра асвойваюць адначасова сем?ты ? шумеры. Верхняя плынь неаднаразова засялял? сярэднеаз?яцк?я качэ?н?к?. Большасць сучасных жыхаро? Месапатам?? генетычна паходзяць з Армянскага нагор’я. Хурыты ? хеты пак?нул? шматл?к?я п?сьмовыя помн?к? на по?начы Месапатам??. Хурыты, як мяркуецца, з’я?лял?ся носьб?там? с?на-ка?казск?х гаворак, Хецкая — найстаражытнейшая п?сьмовая ?ндаарыйск?я мова, якая запазычыла шумерскай кл?нап?с.

Што тычыцца найбольш старажытных Месапатамск?х п?сьмовых тэкста? (прыкладна з 2900 да 2500 г. да н. э.), то яны, несумненна, нап?саныя выключна на шумерскай мове. Гэта в?даць з характару рэбуснага ?жывання знака?: в?давочна, што кал? слова ?трыснёг? — г? супадае са словам ?вяртаць, дадаваць? — г?, то перад нам? менав?та тая мова, у як?м ?снуе такое гукавое супадзенне, гэта значыць шумерская. Усё ж, па-в?даць, насельн?цтва па?днёвай частцы Месапатам?? прыкладна да 2350 года да н. э. разма?ляла ? асно?ным па-шумерску, у той час як у цэнтральнай ? па?ночнай частк? Н?жняй Месапатам?? разам з шумерск?х гучала таксама ? ?сходнесем?цкая мова, у Верхняй Месапатам?? пераважала хурыцкая.

Пам?ж людзьм?, як?я гаварыл? на гэтых гэтак розных пам?ж сабой мовах, мяркуючы паводле ная?ных дадзеных, этн?чнай варожасц? не было. В?давочна, у той час людз? яшчэ не думк? так?м? вял?к?м? катэгорыям?, як аднамо?ных этн?чныя мас?вы: ? сябравал? пам?ж сабой, ? варагавал? больш дробныя адз?нк? — плямёны, номы, тэрытарыяльныя абшчыны. Усе жыхары Н?жняй Месапатам?? называл? сябе аднолькава — ?чорнагаловых?, незалежна ад мовы, на як?м кожны каза?. Пакольк? г?старычныя падзе? гэтак старажытнага часу нам невядомыя, г?сторык? карыстаюцца для падраздзялення старажытнай г?сторы? Н?жняй Месапатам?? археалаг?чнай перыядызацы?. Археолаг? адрозн?ваюць протап?сьменны перыяд (2900—2750 гг. да н. э., з двума падперыядам?) ? раннедынастычны перыяд (2750—2310 гг. да н. э., з трыма падперыядам?).

Ад протап?сьменнага перыяду, кал? не л?чыць асобных выпадковых дакумента?, да нас дайшл? тры арх?ва: два (адз?н старэй, ?ншы маладзейшыя) — з г. Урук (цяпер Варка) на по?дн? Н?жняй Месапатам?? ? адз?н, сучасны больш позняму з урукск?х, — з гарадз?шча Джэмдэт-Наср на по?начы (старажытная назва горада невядомая).

За?важым, што п?сьмовая с?стэма, ужывальная ? протап?сьменны перыяд, была, нягледзячы на сваю грувасткасць, зус?м ро?най на по?дн? ? на по?начы Н?жняй Месапатам??. Гэта сведчыць на карысць таго, што яна была створана ? адным цэнтры, дастаткова а?тарытэтным, каб тамтэйшае вынаходн?цтва было запазычанае розным? нома? суполкам? Н?жняй Месапатам??, хоць пам?ж ?м? не было н? эканам?чнага, н? пал?тычнага адз?нства ? ?х маг?стральныя каналы был? аддзеленыя адз?н ад аднаго палосам? пустын?. Гэтым цэнтрам, па-в?даць, бы? горад Н?пур, размешчаны пам?ж по?днем ? по?наччу н?жнее?фрацкай ра?н?ны. Тут знаходз??ся храм бога Энл?ля, якому пакланял?ся ?се ?чорнагаловыя?, хоць кожны ном ме? ? ?ласную м?фалог?ю ? пантэон. Верагодна, тут бы? кал?-то рытуальны цэнтр шумерскага племяннога саюза яшчэ ? дадзяржа?ны перыяд. Пал?тычным цэнтрам Н?пур не бы? н?кол?, але важным культавым цэнтрам ён застава?ся до?га.

Л?таратура

• Скарына Ф. Творы: Прадмовы, сказанн?, паслясло??, акаф?сты, пасхал?я / Уступ. арт., падрыхт. тэкста?, камент., сло?н?к А. Ф. Коршунава, паказальн?к? А. Ф. Коршунава, В. А. Чамярыцкага. — Мн.: Навука ? тэхн?ка, 1990. — С. 151. — 207 с.: ?л. ISBN 5-343-00151-3.

Спасылк?

• На В?к?схов?шчы ёсць медыяфайлы па тэме Месапатам?я